ʻŌlelo Niʻihau
ʻO ka ʻŌlelo Niʻihau (Niʻihau: Olelo Matuahine) ka ʻano ʻōlelo o Niʻihau a me Kekaha (Kauaʻi). Hiki i nā 200 kanaka ke ʻōlelo.
Ua aʻo ʻia ma Ke Kula o Kekaha no nā haumāna.[1]
Ke umu ʻŌlelo[E ho'opololei | edit source]
Ka Hoʻonohonoho ʻAna[E ho'opololei | edit source]
He ʻŌlelo ʻAukonekia ka ʻŌlelo Hawaiʻi a me ka Olelo Matuahine. ʻO nā ʻŌlelo ʻAukonekia hoʻi nā ʻōlelo o ka Moana Pākīpika, a me ka hikina hema o Asia, a me kauwahi ma ka honua. Ka Olelo Matuahine he welo Polenekia me ka ʻŌlelo Haʻamoa, me ka ʻŌlelo Kahiki, me ka ʻŌlelo Tonga, a me ka ʻŌlelo Nuʻuhiwa.
Ka Laulā o Nei ʻŌlelo[E ho'opololei | edit source]
I kēia wā, aia kekahi mau ʻohana welo Niʻihau ma ke komohana o ka mokupuni o Kauaʻi, a ʻōlelo lākou i ka Olelo Matuahine. Akā naʻe, ʻī mai ana kekahi mau kanaka pēnei: Ke ʻōlelo nei nā ʻohana ma Kauaʻi i ka Olelo Kauaʻi.
Kālaileo[E ho'opololei | edit source]
Nā Koneka[E ho'opololei | edit source]
Lehelehe | Lapa Niho | Kani Hope Alelo | Kani Hope Puʻumoni | |
---|---|---|---|---|
Manā | m | n | ||
Pohā | p | t~k | ʔ | |
Hahī | h | |||
Kani Hā | w~v | l~r |
E like ʻole me ka ʻŌlelo Hawaiʻi i aʻo ʻia aku i nā kula, hoʻopaʻa i ka Olelo Matuahine ka ʻaui ʻana i nā leokanipū [r] a me [l], a me nā leokanipū hoʻi [t] a me [k]. Hoʻopaʻa paha ka ʻaui ʻana i kekahi mau poʻe ma Molokaʻi a ma Maui.
Nā Woela[E ho'opololei | edit source]
E like me ka ʻŌlelo Hawaiʻi i aʻo ʻia aku i nā kula, ʻelima woela pōkole a me ʻelima woela lōʻihi o ka Olelo Matuahine, a me nā Huēwoela.
Pōkole | Loloa | |||
---|---|---|---|---|
Kaumua | Kauhope | Kaumua | Kauhope | |
Pani ʻIa | i | o | iː | oː |
Waena | ɛ ~ e | u | eː | uː |
Wehe ʻIa | a ~ ɐ ~ ə | aː |
Ka Māmā Woela ʻAna[E ho'opololei | edit source]
ʻĪ mai ana ka ʻimi naʻauao ā Newman (1951) e ʻōlelo wikiwiki aʻe nā mea Olelo Matuahine mamua o nā mea ʻŌlelo Hawaiʻi maʻamau.
Nui ke emi woela i ka ʻōlelo wikiwiki ʻana.
ʻŌlelo Hawaiʻi Maʻamau | Olelo Matuahine |
---|---|
Noho ʻana | Nooana |
ʻElua oʻu kika | ʻElu aʻu tita |
Hoʻokahi lumi | Hoʻotaī lumi |
ʻŌlelo[E ho'opololei | edit source]
Nui nā ʻokoʻa i ka puana a me nā hua ʻōlelo. Ma ka Olelo Matuahine:[2][3]
- k~t
- Kākou > Kātou
- Makahiki > Makahiti
- Kekahi > Ketahi
- Kumu > Tumu
- Ke/Ka > Te/Ta
- Makua > Matua
- Kupuna > Tupuna
Akā, hoʻopaʻa ke koneka [k] ma nā huaʻōlelo malihini:
- Kula (School)
Kakaʻikahi ka hoʻohana ʻana i ke koneka [r]:
- l~r
- Male > Mare
- Kēlā > Tēlā/Tērā
ʻAʻole pela Olelo Matuahine i ka ʻokina a i ʻole ke kahakō.
- Kātou > Katou
- ʻŌlelo > Olelo
- Nānā > Nana
Pela ʻē kekahi mau huaʻōlelo i ka ʻŌlelo Hawaiʻi Maʻamau:
- Kaikamahine > Keitamahine
- Ue > Uwe
No nā huaʻōlelo malihini, paʻa ka Olelo Matuahine i nā kepela malihini ʻana:
- Century:
- ʻŌlelo Hawaiʻi Maʻamau: Kenekulia
- Olelo Matuahine: Senturi
- Capitol:
- ʻŌlelo Hawaiʻi Maʻamau: Kapikala
- Olelo Matuahine: Kapitala
- Sailor
- ʻŌlelo Hawaiʻi Maʻamau: Kelamoku
- Olelo Matuahine: Selamotu
ʻAʻohe KEAO Rula o ka Olelo Matuahine. Kākau ʻia ka huaʻōlelo "The" pēnei:
Mamua o ke koneka [t]:
- Ka tai
- Ka toa
- Ka taua
Mamua o ka huaʻōlelo "Atua" a me ka huaʻōlelo "Kula":
- Ke atua
- Ke kula
Mamua o ka huaʻōlelo "Ano," o ka huaʻōlelo "Alii," o ka huaʻōlelo "awawa," o ka huaʻōlelo "atua" (kakaʻikahi), o ka huaʻōlelo "aloha," o ka huaʻōlelo "tu," o ka huaʻōlelo "ala":
- Te ano
- Te alii
- Te awawa
- Te atua
- Te aloha
- Te tu
- Te ala
Mamua o kekahi mau huaʻōlelo āpau:
- Ta hae
- Ta lima
- Ta mata
- Ta kanata
- Ta ihe
Kūmole[E ho'opololei | edit source]
- ↑ Ke Kula o Kekaha website
- ↑ These women are trying to save Olelo Niihau dialect from extinction (HNN)
- ↑ Keepers of the Flame: How cultural practitioners are preserving Niihau's unique traditions (Hawaii Magazine)
4. https://puke.ulukau.org/ulukau-books/cgi-bin/imageserver.pl?oid=EBOOK-KAMBOOKTRANS&getpdf=true (
He ʻōmuku kēia mea. Inā hiki iā ʻoe ke ʻōlelo Hawaiʻi, e kōkua mai i ka holomua ʻana i kēia mea. |