ʻŌlelo Niʻihau

Mai Wikipedia

ʻO ka ʻŌlelo Niʻihau (Niʻihau: Olelo Matuahine) ka ʻano ʻōlelo o Niʻihau a me Kekaha (Kauaʻi). Hiki i nā 200 kanaka ke ʻōlelo.

Ua aʻo ʻia ma Ke Kula o Kekaha no nā haumāna.[1]

Ke umu ʻŌlelo[E ho'opololei | edit source]

Ka Hoʻonohonoho ʻAna[E ho'opololei | edit source]

He ʻŌlelo ʻAukonekia ka ʻŌlelo Hawaiʻi a me ka Olelo Matuahine. ʻO nā ʻŌlelo ʻAukonekia hoʻi nā ʻōlelo o ka Moana Pākīpika, a me ka hikina hema o Asia, a me kauwahi ma ka honua. Ka Olelo Matuahine he welo Polenekia me ka ʻŌlelo Haʻamoa, me ka ʻŌlelo Kahiki, me ka ʻŌlelo Tonga, a me ka ʻŌlelo Nuʻuhiwa.

Ka Laulā o Nei ʻŌlelo[E ho'opololei | edit source]

I kēia wā, aia kekahi mau ʻohana welo Niʻihau ma ke komohana o ka mokupuni o Kauaʻi, a ʻōlelo lākou i ka Olelo Matuahine. Akā naʻe, ʻī mai ana kekahi mau kanaka pēnei: Ke ʻōlelo nei nā ʻohana ma Kauaʻi i ka Olelo Kauaʻi.

Kālaileo[E ho'opololei | edit source]

Nā Koneka[E ho'opololei | edit source]

Lehelehe Lapa Niho Kani Hope Alelo Kani Hope Puʻumoni
Manā m n
Pohā p t~k ʔ
Hahī h
Kani Hā w~v l~r

E like ʻole me ka ʻŌlelo Hawaiʻi i aʻo ʻia aku i nā kula, hoʻopaʻa i ka Olelo Matuahine ka ʻaui ʻana i nā leokanipū [r] a me [l], a me nā leokanipū hoʻi [t] a me [k]. Hoʻopaʻa paha ka ʻaui ʻana i kekahi mau poʻe ma Molokaʻi a ma Maui.

Nā Woela[E ho'opololei | edit source]

E like me ka ʻŌlelo Hawaiʻi i aʻo ʻia aku i nā kula, ʻelima woela pōkole a me ʻelima woela lōʻihi o ka Olelo Matuahine, a me nā Huēwoela.

Pōkole Loloa
Kaumua Kauhope Kaumua Kauhope
Pani ʻIa i o
Waena ɛ ~ e u
Wehe ʻIa a ~ ɐ ~ ə

Ka Māmā Woela ʻAna[E ho'opololei | edit source]

ʻĪ mai ana ka ʻimi naʻauao ā Newman (1951) e ʻōlelo wikiwiki aʻe nā mea Olelo Matuahine mamua o nā mea ʻŌlelo Hawaiʻi maʻamau.

Nui ke emi woela i ka ʻōlelo wikiwiki ʻana.

ʻŌlelo Hawaiʻi Maʻamau Olelo Matuahine
Noho ʻana Nooana
ʻElua oʻu kika ʻElu aʻu tita
Hoʻokahi lumi Hoʻotaī lumi

ʻŌlelo[E ho'opololei | edit source]

Nui nā ʻokoʻa i ka puana a me nā hua ʻōlelo. Ma ka Olelo Matuahine:[2][3]

  • k~t
    • Kākou > Kātou
    • Makahiki > Makahiti
    • Kekahi > Ketahi
    • Kumu > Tumu
    • Ke/Ka > Te/Ta
    • Makua > Matua
    • Kupuna > Tupuna

Akā, hoʻopaʻa ke koneka [k] ma nā huaʻōlelo malihini:

  • Kula (School)

Kakaʻikahi ka hoʻohana ʻana i ke koneka [r]:

  • l~r
    • Male > Mare
    • Kēlā > Tēlā/Tērā

ʻAʻole pela Olelo Matuahine i ka ʻokina a i ʻole ke kahakō.

  • Kātou > Katou
  • ʻŌlelo > Olelo
  • Nānā > Nana


Pela ʻē kekahi mau huaʻōlelo i ka ʻŌlelo Hawaiʻi Maʻamau:

  • Kaikamahine > Keitamahine
  • Ue > Uwe


No nā huaʻōlelo malihini, paʻa ka Olelo Matuahine i nā kepela malihini ʻana:

  • Century:
    • ʻŌlelo Hawaiʻi Maʻamau: Kenekulia
    • Olelo Matuahine: Senturi
  • Capitol:
    • ʻŌlelo Hawaiʻi Maʻamau: Kapikala
    • Olelo Matuahine: Kapitala
  • Sailor
    • ʻŌlelo Hawaiʻi Maʻamau: Kelamoku
    • Olelo Matuahine: Selamotu


ʻAʻohe KEAO Rula o ka Olelo Matuahine. Kākau ʻia ka huaʻōlelo "The" pēnei:

Mamua o ke koneka [t]:

  • Ka tai
  • Ka toa
  • Ka taua

Mamua o ka huaʻōlelo "Atua" a me ka huaʻōlelo "Kula":

  • Ke atua
  • Ke kula

Mamua o ka huaʻōlelo "Ano," o ka huaʻōlelo "Alii," o ka huaʻōlelo "awawa," o ka huaʻōlelo "atua" (kakaʻikahi), o ka huaʻōlelo "aloha," o ka huaʻōlelo "tu," o ka huaʻōlelo "ala":

  • Te ano
  • Te alii
  • Te awawa
  • Te atua
  • Te aloha
  • Te tu
  • Te ala

Mamua o kekahi mau huaʻōlelo āpau:

  • Ta hae
  • Ta lima
  • Ta mata
  • Ta kanata
  • Ta ihe

Kūmole[E ho'opololei | edit source]

  1. Ke Kula o Kekaha website
  2. These women are trying to save Olelo Niihau dialect from extinction (HNN)
  3. Keepers of the Flame: How cultural practitioners are preserving Niihau's unique traditions (Hawaii Magazine)

4. https://puke.ulukau.org/ulukau-books/cgi-bin/imageserver.pl?oid=EBOOK-KAMBOOKTRANS&getpdf=true (

He ʻōmuku kēia mea. Inā hiki iā ʻoe ke ʻōlelo Hawaiʻi, e kōkua mai i ka holomua ʻana i kēia mea.