Mōʻaukala Hawaiʻi

ʻO ka mōʻaukala Hawaiʻi e wehewehe ana i ke au o ka noho ʻana o kānaka ma ka Mokupuni o Hawaiʻi. Ua hoʻonoho mua ʻia nā mokupuni e Polenekia ma waena o 124 a me 1120 AD. Ua kaʻawale ka lāhui Hawaiʻi mai ke koena o ka honua no 500 mau makahiki.

He huakaʻi alakaʻi ʻia e Pelekania mea mākaʻikaʻi James Cook ka mea maʻamau i manaʻo ʻia ʻo ia ka hui mua o Europeans i hōʻea i loko. ʻO ka pae ʻāina ʻo Hawaiʻi, a lākou i hana ai i ka makahiki 1778. Akā naʻe, ua ʻōlelo nā mea kākau mōʻaukala Sepania a me kekahi mau mea noiʻi ʻo ke kāpena Sepania Ruy López de Villalobos ka ʻEulopa mua i ʻike i nā mokupuni i ka makahiki 1542. Ua kapa ka poʻe Sepania i kēia mau mokupuni ʻo "Isla de Mesa, de los Monjes y Desgraciada" (1542), aia ʻo ia ma ke ala e hoʻopili ana i ka ʻĀina Pilipino me Mekiko ma o ka Moana Pākīpika, ma waena o nā awa o Acapulco a me Manila, ʻo ia nā ʻāpana ʻelua o New Spain. I loko o ʻelima mau makahiki ma hope o ka hōʻea ʻana mai o Kuke, ua kōkua ka ʻenehana koa ʻEulopa iā Kamehameha I, ke aliʻi o ka mokupuni ʻo Hawaiʻi, e naʻi a hoʻohui i nā mokupuni no ka manawa mua, a hoʻokumu i Ke Aupuni Mōʻī o Hawaiʻi i ka makahiki 1795. Ua waiwai a koʻikoʻi ke aupuni no kāna ʻoihana mahiʻai a me kahi kūlana koʻikoʻi ma ka Pākīpika.

Ua hoʻomaka koke ka neʻe ʻana mai ʻAmelika, alakaʻi ʻia e ka Protestant misionari, a me ka neʻe ʻana o ka ʻōiwi Hawaiʻi, ka hapa nui ma nā moku koholā, ma hope koke iho o ka hiki ʻana mai o Kuke. Ua hoʻokumu nā ʻAmelika i nā mahiko no ka hoʻoulu kō. ʻO kā lākou mau ʻano mahiʻai e pono ai ka hana nui. Ua hele mai nā nalu o ka poʻe malihini mai Iapana, Kina, a me ka Philippines e hana i nā māla. Na ke aupuni o Iapana i hoʻonohonoho a hāʻawi i ka palekana kūikawā i kona poʻe, aia ma kahi o 25 pākēneka o ka heluna kanaka Hawaiʻi i ka makahiki 1896. Ua paipai ke aupuni mōʻī Hawaiʻi i kēia hui lehulehu, i ka hoʻomaka ʻana i ke aupuni mōʻī kumukānāwai i ka makahiki 1840 e hoʻohiki ana i nā kuleana koho pāloka like ʻole me ka ʻole o ka lāhui, ke kāne, a waiwai paha.

Ua emi mai ka heluna kanaka o Hawaiʻi nei mai ka helu i ike ole ia mamua o ka makahiki 1778 (i manaoia ma kahi o 300,000), a hiki i ka 142,000 i ka makahiki 1820 ma muli o ka helu helu mua i alakaiia e na misionari Amerika, 82,203 i ka helu kanaka o ka makahiki 1850 o ke Aupuni Hawaiʻi, 62 in 40. ʻo ka helu helu hope loa o ke Aupuni Mōʻī Hawaiʻi i ka makahiki 1890, he 39,504 ma ka helu helu hoʻokahi a ka Lepupalika o Hawaiʻi i ka makahiki 1896, a he 37,656 ma ka helu helu mua i mālama ʻia e ʻAmelika Hui Pū ʻIa i ka makahiki 1900 ma hope o ka hoʻohui ʻia ʻana o Hawaiʻi me ʻAmelika Hui Pū ʻIa i ka makahiki 1898. Mai ka wā i komo ai ʻo Hawaiʻi. ʻO ʻAmelika Hui Pū ʻIa ua hoʻonui ʻia ka heluna kanaka Hawaiʻi ma Hawaiʻi me kēlā me kēia helu helu i 289,970 i ka makahiki 2010.

Ua kākau hou ka poʻe ʻAmelika i loko o ke aupuni aupuni i ke kumukānāwai, e hōʻemi loa ana i ka mana o ka Mōʻī "David" Kalākaua, a me ka hōʻole ʻana i nā kuleana o ka hapa nui o Poʻe Hawaiʻi a me nā kamaʻāina ʻĀsia e koho balota, ma muli o nā koi waiwai kiʻekiʻe loa. Hāʻawi kēia i ka pōmaikaʻi nui i ka poʻe nona nā mahiko. Ua hoʻāʻo ka Mōʻīwahine Liliʻuokalani e hoʻihoʻi i ka mana aliʻi i ka makahiki 1893 akā ua waiho ʻia ʻo ia ma lalo o hoʻopaʻa ʻia i ka hale e nā poʻe ʻoihana me ke kōkua ʻana mai ka Pūʻali koa ʻAmelika Hui Pū ʻIa. Me ka makemake o ka Moiwahine, ua kukuluia ka Lepupalika o Hawaiʻi no ka manawa pokole. Ua ʻae kēia aupuni ma ka ʻaoʻao o Hawaiʻi e hui pū me ʻAmelika Hui Pū ʻia i ka makahiki 1898 ma ke ʻano he Panalāʻau o Hawaiʻi. I ka makahiki 1959, ua lilo nā mokupuni i mokuʻāina o Hawaiʻi.